Waarheid en gevoel

Corona en de bijbehorende maatregelen roepen veel emotie op in de samenleving. Het feit dat we niet meer mogen of kunnen doen wat we willen en wat we gewoon waren, roept weerstand op. Natuurlijk ook bij mij, al ben ik filosoof. 

Een belangrijke factor hierbij is dat tot op zekere hoogte onduidelijk is wat waar is. Dat er een virusepidemie is die mensenlevens in gevaar brengt, lijkt mij evident. Maar het blijft nog steeds niet helemaal duidelijk hoe we ons moeten verhouden tot dat gevaar: in hoeverre zijn die mondkapjes nu nuttig of niet? Of moeten we juist vooral ventileren? 

Waarheid roept gevoel op
Een groot voordeel van het kennen van de waarheid is, dat wil zeggen: als we weten wat de feiten zijn, dat we dan ook vaak weten wat het goede is om te doen. Als we weten dat mondkapjes ons 100% beschermen, zal het ons minder moeite kosten om ze daadwerkelijk te dragen. De waarheid kennen geeft een rustig gevoel. Andere, heftige emotionele reacties op zo'n regel zijn voor mij die de waarheid onder ogen heeft gezien, niet langer nuttig.
Ook volgens Susan Neiman (in haar recente essay: Verzet en rede, in tijden van nepnieuws) zijn feiten en gevoel op vergelijkbare wijze diep met elkaar verbonden. Feiten, de waarheid, kunnen je bijvoorbeeld kwaad maken. Als jouw kind iets wordt aangedaan, word je ontzettend kwaad. Dat geldt ook, als je weet krijgt van onmenselijke situaties of oneerlijke praktijken. 
De feiten, dat wat echt gebeurt of gebeurd is, roept een gevoel op. Bijvoorbeeld rust of woede.

Volgt uit een gevoel wat waar is?
Toen ik het essay las kwam bij mij de vraag op of nu ook geldt, dat als je een sterk gevoel over iets hebt, dat dan ook de waarheid duidelijk is? Of misschien scherper: als je een gevoel hebt dat iets waar is, is het dat dan ook?
Ik denk dat die vraag genuanceerd beantwoord moet worden. 
Ja, ik merk vaak in een filosofisch gesprek dat je bij een uitspraak van iemand wel een gevoel, beter: intuïtie, kunt hebben dat hij of zij gelijk heeft, de waarheid spreekt, zonder dat je dat feitelijk weet. Als ik als gespreksleider zou vragen welke argumenten hij/zij daarvoor heeft, zou hij/zij daar niet meteen antwoord op hebben. Hij/zij heeft er alleen wel een 'goed gevoel' bij. 
Dergelijke 'hints' zijn volgens mij uiterst waardevol. In beginsel vormen ze een goede aanleiding voor een dieper filosofisch onderzoek.

Complotdenken
Ik denk dat dit 'gevoel hebben dat iets waar is' ook speelt bij veel complotdenkers. Juist omdat er veel onzekerheden kleven aan de corona-maatregelen is er ruimte voor meerdere of alternatieve waarheden. Dus ook voor breed uitdijende theorieën over oorzaken en gevolgen. In die zin wil ik die alternatieve waarheden niet meteen als onzin wegvegen.
Maar toch geldt, dat uiteindelijk alles wat beweerd wordt over de werkelijkheid, getoetst moet kunnen worden aan feiten. 
Je kunt ervan overtuigd zijn dat binnenkort met het coronavaccin een chip wordt ingespoten waardoor Bill Gates jou in de gaten kan houden (populaire theorie onder anti-vaccin-groepen). Dan zul je toch op enig moment moeten kunnen uitleggen hoe dat in zijn werk gaat. Bestaan er dergelijke chips? (Die bij huisdieren is bijvoorbeeld te groot voor een injectiespuit.) Hoe wordt de informatie overgedragen? Heb je daar geen voeding voor nodig? Hoe gaat Bill Gates al die informatie ordenen, laat staan gebruiken? Enzovoorts.
Afijn, op alles is natuurlijk een fantastisch antwoord mogelijk, maar gegeven de ervaringen tot nu toe, de stand van wetenschappelijk onderzoek, logische principes en dergelijke, zullen bepaalde antwoorden meer of minder waarschijnlijk zijn. 

Wat is het motief?
Tenslotte is er nog een ander criterium waarmee we de waarschijnlijkheid van allerlei beweringen kunnen beoordelen: wat is het motief van de verteller om een alternatief verhaal op te houden? 
Als het gaat om iemand die zich echt zorgen maakt en authentiek op zoek is naar wat waar is, kun je die met gerichte vragen helpen om helderheid te krijgen. Dat is wat een filosofisch gesprek beoogt: open en kritisch onderzoek naar opvattingen.
Als de verteller zelf belangen heeft bij bepaalde opvattingen, moet je die persoon daarover eerst ter verantwoording roepen. Want is hij/zij dan wel echt op zoek naar waarheid?
door Peter Schmitz